اقامتگاهی مجلل در جنوب تهران

اقامتگاهی مجلل در جنوب تهران

از تاریخ دقیق ساختش اطلاعی در دست نیست. در اولین نقشه تهران كه به دستور ناصرالدین شاه در سال 1302 هجری قمری ترسیم شده بود، محل كنونی كاروانسرا به‌نام سرای روغنی مشخص شده است كه در آن روزگار در خارج از حصار صفوی و در كنار دروازه حضرت عبدالعظیم قرار داشت.

چهارراه مولوی، خیابان صاحب‌جمع، میدان امین‌السلطان. اینجا جایی است كه مجموعه‌ای تاریخی و فرهنگی را بنام كاروانسرای خانات در دل خود جای داده است. كاروانسرای خانات با قدمتی بیش از یك قرن، از نخستین كاروانسراهای درون‌شهری تهران بود كه به بدون هیچ‌گونه تخریب و ویرانی با مرمت و بازسازی مالكان شخصی همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد

این كاروانسرا با مساحت 10هزار مترمربع با الهام از معماری باغ‌های ایرانی شكل گرفته كه 52 حجره را در محوطه خود جای داده است، بدین‌گونه كه در هر ضلع كاروانسرا، 13 حجره وجود دارد كه امروزه در اجاره عمده‌فروشان خشكبار است.

صحن كاروانسرا همچنین دارای دو ایوان است كه یكی از آنها در شرق به ورودی بزرگی راه می‌یابد و دیگری در غرب محوطه به ورودی دوم كاروانسرا می‌رسد. در دو سوی ورودی اصلی نیز حجره‌های بزرگی قرار دارند كه به بازار و میدان سابق امین‌السلطان كه امروزه چیزی از آن باقی نمانده منتهی می‌شوند.

گذر از دالان تاریخ

خیابان صاحب جمع در شمال میدان شوش و جنوب چهارراه مولوی قرار دارد و کاروانسرای خانات را باید در میدان امین السلطان ببینید که بامساحتی حدود 10هزار متر مربع و 54 حجره کوچک جا خوش کرده است. ورودی کاروانسرا، با دری به ارتفاع پنج متر که از چوب روسی و 40 گل میخ ساخته شده حضور شما را خوش آمد می گوید و معماری آجر کاری آن شما را به روزگاری می برد که خبری از هتل و اقامتگاه های بین راهی نبود، جز همین کاروانسراهای مجلل

کاروانسرای خانات در خارج از باروی صفوی شهر تهران در کنار راهی که از دروازه حضرت عبدالعظیم (ع) به شهر ری می رفت قرار داشت. موقعیتی که در اثر توسعه شهر تهران در سال 1285 ه. ق داخل محدوده شهر قاجاری شد. کاروانسرای خانات در زمینی قرار گرفته است که اضلاع چهار گوشه آن غیر متقارن است اما صحن بنا از محوطه ای چهار گوش و متقارن شکل گرفته و به این ترتیب قناصی زمین از دید بازدید کننده پنهان مانده است.

کاروانسرای خانات که به علت آتش سوزی سال 1357 مدت ها بلااستفاده بود، در اسفند ماه سال 1388 برای برپایی جشن نوروزی بازگشایی مجدد شد.

با ورود اتومبیل به پایتخت و از بین رفتن حیات امین‌السلطان، كاروانسرا نیز از حیات تجاری خود فاصله می‌گیرد و بیشتر به صورت انبار كالا مورد استفاده قرار می‌گیرد

عمر خانات

خان به معنای حجره است و خانات نیز به معنی حجرات، شاید بتوان گفت وجه تسمیه آن به دلیل وجود حجره‌های زیاد كاروانسرا باشد. ویژگی‌های معماری كاروانسرا نشان می‌دهد كه در اواخر دوره ناصری ساخته شده است كه در ابتدا در اختیار موسی‌خان امین‌الملك بود كه وی در سال 1329 هجری قمری مصادف با سال 1285 خورشیدی به حاج علی اردهالی (جد محمد اردهالی) واگذار می‌شود و از آن تاریخ تاكنون این كاروانسرا در مالكیت خانواده اردهالی باقی ماند.

این كاروانسرا به دلیل مجاورتش در مسیر جاده ابریشم در گذشته محل اطراق مسافران با بارهایشان بود كه با احداث نخستین میدان تره‌بار-امین‌السلطان- مبدل به تجارتخانه بزرگی می‌شود كه تاجران با شترهای خود بارهایی از میوه، تره‌بار، خشكبار و حبوبات را از سراسر ایران برای فروش و ارایه اجناس خود به میدان می‌آوردند و برای استراحت به خانات می‌رفتند. این كاروانسرا با حجره‌ها و حیاط وسیع خود مناسب‌ترین محل برای استراحت تجار و شتربانان بود و به همین دلیل تاجران حجره‌ها را فصل به فصل اجاره می‌كردند. این مكان همچنین چرخ یابوهای معروفی داشت كه هر كسی كه می‌خواست چرخ كرایه كند به آنجا می‌رفت و چرخ یابو‌ها را كرایه می‌كرد.

با ورود اتومبیل به پایتخت و از بین رفتن حیات امین‌السلطان، كاروانسرا نیز از حیات تجاری خود فاصله می‌گیرد و بیشتر به صورت انبار كالا مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آن زمان ها، در وسط حیاط خانات آب انبار بزرگی قرار داشت كه اطراف آن پر از حجره بود كه افراد ساكن در حجره‌ها مشغول دباغی بودند البته این فضا در فاصله سال‌های 1340-1335 تخریب شد و امروزه محدوده آب انبار و حجره‌های دباغی را به وسیله سنگ‌هایی با حاشیه قرمز مشخص كرده‌اند.

ورودی كاروانسرا

این روزها اگر سری به کاروانسرای خانات تهران بزنید، با یک مشکل بزرگ رو به رو می شودی. ورودی آشفته و به هم ریخته كاروانسرای خانات در میدان امین‌السلطان كه بازدید‌كننده را ناگهان از یك فضای آشفته وارد یك مكان نوستالژیك و آرام می‌کند و این شاید روی حس و حال شما برای بازدید از این مکان تاثیر خوبی نداشته باشد. با این حال از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مكان در چوبی آن به ارتفاع 5/5 متر است كه از چوب چنار ساخته شده و در به این بزرگی فقط روی چهل گل میخ باز و بسته می‌شود و هیچ لولایی در آن به‌كار نرفته است كه نشان‌دهنده هنر معماری اسلامی است.

وقتی چنین دری ورود شما را به دنیایی از آرامش و زیبایی خوش آمد بگوید، دیگر جایی برای درگیر شدن با هیاهوی خیابان صاحب جمع و مولوی باقی نمی ماند.

در حاشیه این در عظیم، كاشیكاری‌های زیبایی از رهنمودهای حضرت علی(ع) در مورد آداب خرید و فروش به چشم می‌خورد. گفته می شود در دوران‌های قدیم در چهار سوی بزرگ و كوچك، روحانیونی بودند كه به سوالات تاجران در زمینه كسب و كار بر طبق آیه‌های قرآن پاسخ می‌دادند و حالا متولیان کاروانسرا با الهام از این قضیه، فرمایشات حضرت علی(ع) را در رابطه با مكاسب روی كاشی‌ها به نقش در آورده اند.